موزه چیست و موزه های ایران
شوراي بين المللي موزه ها 1ICOM چنين تعريف مي کند:موزه موسسه اي غير انتفاعي و دائمي است که در خدمت جامعه قرار دارد و همگان ميتوانند از آن استفاده کنند و آثار و شواهد عمده مربوط به مردم و محيطشان را با هدف مطالعه، آموزش و تفريح در اختيار
مي گيرد، نگهداري مي کند، مورد تحقيق قرار ميدهدو به نمايش مي گذارد.
در ماده 2 فرمان 1542-45 سيزدهم ژوئيه 1945 فرانسه آمده:
به هر کلکسيون متشکل از آثاري که داراي ارزش هنري، تاريخي يا باستانشناسي باشد و به صورت دائمي در معرض تماشاي عموم قرار گيرد موزه اطلاق مي شود.
تعريف اشياء موزه اي:
اشياء موزه اي يا اموال فرهنگي تاريخي به کليه آثاري که از گذشتگان به دست ما رسيده و توسط نسل حاضر به لحاظ ارزشهاي هنري در جامعه شاخص مي شود يا آثاري که نشان دهنده انديشه، فرهنگ و تمدن انسان باشد.
موزه مادر چيست؟
بزرگترين و پر محتواترين موزه است که انواع آثار را دارد. مثل موزه ايران باستان که به موزه ملي ايران تغيير نام داده است.
انواع موزه ها:
به طور کلي موزه ها به سه دسته عمده تقسيم مي شود:
1-تاريخي: شامل هر نوع شيئ و اثر تاريخي و هنري که مربوط به مردم و افرادي که در طول
دورانهاي ماقبل تاريخي از خود آثار فرهنگي به جا گذاشته اند و نيز ابزار و موارد و اسناد ديگري که نشان دهنده تاريخ و فرهنگ و تمدنهاي قديم و جديد و مترقي ملل باشد.
2- موزه علمي:
داراي اشياء و موادي هستند که دست بشر در آفرينش آنها دخالتي نداشته مثل گياهان، جانوران، حشرات، سنگها، خاکها، سنگواره ها و غارها و...
3-موزه هنري:
شامل اشياء و آثار هنري و زيبايي که دست بشر وذوق وي در آنها دخالت داشته، گاهي به آنها صنايع مستظرفه، هنرهاي زيبا و صنايع دستي گويند.
موزه هاي تاريخي به اين صورت طبقه بندي مي شوند:
- مردم شناسي: شامل پوشاک، صنايع دستي کشاورزي قديم و جديد، انسان شناسي، مکاتب و فرقه هاي مذهبي، آداب و سنن اجتماعي.
- باستانشناسي: آثار حجاري و نقوش برجسته، آثار معماري و شهرسازي، سکه ها، مهرها و نشانهاي حکومتي.
- تاريخی: شامل وقايع مهم تاريخي، نهضتها، اسلحه شناسي قديم و جديد و موزه هاي اختصاصي براي يک شخصيت تاريخي.
موزه هاي علمي شامل:
- موزه تاريخ طبيعي: که ماهيها و جانوران، جانورشناسي، گياه شناسي و موزه سنگ و سنگواره ها را شامل مي شود.
_ موزه فني: که شامل وسايل نقليه، ماشين آلات، اختراعات و اکتشافات است.
موزه هاي هنري شامل:
- موزه هاي نقاشي، معماري، مجسمه سازي، آثار کلاسيک و مدرن در قالب هنرهاي معاصر و موزه هنرهاي ملي يا هنرهاي زيبا.
- موزه هنرهاي تزييني و صنايع: کنده کاري و منبت کاري، خط و کتابت و خوشنويسي، جواهرسازي، سراميک و کاشي، شيشه، سفال و آبگينه، صنايع دستي و لوازم خانگي، فرش، منسوجات و پارچه، اسکناس و سنگ قبر.
طبقه بندي نه گانه موزه ها:
موزه ملي کشور_ موزه منطقه اي _ موزه محلي _ موزه تخصصي _ موزه موضوعي _ موزه پژوهشي _- موزه اهدايي _ - موزه خصوصي و کاخ موزه ها.
1- موزه ملي: در برگيرنده همه اشياء کشور است که بايد منعکس کننده تاريخ تمدن و فرهنگ يک کشور باشد و اشياء آن بايد منحصر به فرد، نفيس و در شأن ملي باشند.
2- موزه منطقه اي: در استانها و با ويژگي معرفي فرهنگ و تمدن منطقه تشکيل مي شود.
3- موزه محلي: جنبه معرفي فرهنگ حوضه جغرافيايي متعلق به آن شهر را دارد و آداب و رسوم و مردم شناسي منطقه را معرفي مي کند.
4- موزه تخصصي: معرفي رشته تخصصي را بر عهده دارد. مثل موزه هاي آبگينه و سفالينه، موزه فرش و ...
5- موزه موضوعي: بيان کننده موضوعي خاص است. مثل موزه لاهيجان (تاريخچه چاي در ايران)، موزه رختشويخانه زنجان.
6- موزه پژوهشي: اين موزه ها در کنار مکانهاي تاريخي که مورد کاوش، پژوهش و مرمت قرار مي گيرند ايجاد مي شوند. مثل موزه تخت جمشيد، هفت تپه و....
7- موزه اهدايي: اشيايي که به صورت يک مجموعه از سوي اهداکننده با شرايط خاص ايجاد مي شوند مثل موزه آبکار و بهزاد.
8- موزه خصوصي: مجموعه داران اشيايي را در معرض ديد عموم قرار مي دهند مانند موزه کندلوس.
9- کاخ موزه: کاخهايي که از لحاظ دارا بودن آثار هنري و شيوه معماري جزو آثار تاريخي کشورند، در معرض ديد عموم قرار مي گيرند و اشياء درون آنها يا متعلق به خود کاخ يا از جاهاي ديگر است. مانند کاخهاي سعد آباد، نياوران و گلستان.
طبقه بندي اشياء موزه اي:
اشياء باستانشناسي، اشياء مردم شناسي، اشياء هنرهاي دستي، اشياء هنرهاي معاصر.
1- اشياء باستانشناسي: اشياء حاصل از حفاريها و کاوشها که بيش از صد سال قدمت دارند. و بر اساس کاربري، قدمت و حوضه جغرافيايي طبقه بندي مي شوند.
2- اشياء مردم شناسي: اشيايي با قدمت کمتر از صد سال که در زندگي امروز ما هم حضور دارند. با توجه به تنوع فرهنگي ايران اشياء زيادي در اين زمره قرار مي گيرند. اشياء فنون معيشت کشاورزي، دامداري و...، اشياء مربوط به مسائل اجتماعي مانند مدارک، ابزار جنگي، زينت آلات و ...، آيين و مراسم، وسائل مربوط به نوروز و محرم و ...، وسائل معماري، ابزار ساختمان سازي و تزئينات ساختمان. هنرها مانند اشياء نقالي، پرده خواني، رقص و ... صنايع دستي، دانشهاي عمومي، وسائل پزشکي، حجامت و شکسته بندي و ...
ابزار کيمياگري و ستاره شناسي. ظروف نگهداري خوراک و آسيابها. پوشاک، دامنها، پاپوشها و... اعتقادات و وسائل مربوطه مانند نظر قرباني، دعاها و ... به طور کلي اشياء مردم شناسي بر اساس موضوع طبقه بندي مي شوند.
3- اشياء هنرهاي دستي: در زمان حال ساخته مي شوند ولي از نظر فرم و نقش و تزئينات تقليدي از گذشته اند که بر اساس جنس و تکنيک طبقه بندي مي شوند. مانند:
دستبافته ها، فلزکاري، قلمزني، زرگري، قلاب بافي، عرقچين، گيوه. هنرهاي کتابت شامل جلد سازي، تذهيب و تشعير. کاشي کاري، سفال گري، شيشه گري، صنايع چوب و سوزن دوزي.
4- اشياء هنرهاي معاصر: اين اشياء نه قديمي اند نه واجد هنرهاي سنتي بلکه اشياء نخبه و هنري با خلاقيتها و ابتکارات جديدند.
بعضي موزه هاي عمومي به سبب تخصصي بودن کلکسيونهايشان تحت نظارت مديريتي غير از اداره کل موزه ها يا وزارت فرهنگ و ارشادند. مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت دفاع، اقتصاد و دارايي، ارتباطات و فناوري اطلاعات.
تفاوت موزه هاي طبقه بندي شده و کنترل شده در اين است که مسئول موزه هاي طبقه بندي شده کارمند دولت محسوب مي شود.
تاريخچه ايجاد موزه در ايران1:
در دوره قاجار سازماني به نام اداره عتيقات به رياست ايرج ميرزا و موزه اي به نام "موزه ايران" تأسيس شد. اما اين اداره صرفا به جنبه هاي ظاهري حفظ آثار توجه داشت و فقط براي سرگرمي افراد خاصي ايجاد شده بود. با انتشار روزنامه ها و آشنايي با فرهنگ غرب از طريق مسافرت به اروپا لزوم ايجاد موزه مطرح گرديد. چنانچه در قانون اداره وزارت معارف2 مصوب 1328 ق. به تشکيل مجموعه هاي علمي- تاريخي و تأسيس موزه هاي تاريخي- علمي و صنعتي اشاره شده است.
نخستين موزه دولتي ايران توسط ناصرالدين شاه در داخل يکي از تالارهاي وسيع عمارت خروجي کاخ گلستان احداث شد که مکان آن در بين کاخ شمس العماره و گوشه شرقي باغ، يعني تالار "سلام" قرار داشت. ولي شاه تحت تأثير موزه هاي غربي تصميم گرفت موزه اي تحت تأثير غربيها تأسيس کند. بدين منظور بناهاي قديمي شمال کاخ گلستان را تخريب و به جاي آن "اطاق موزه" و "سرسرا" و "حوضخانه" و ساير ملحقات آن را ساختند.
از يادداشتهاي محمد حسن خان اعتماد السلطنه در روزنامه ايران3 چنين بر مي آيد که آرايش و تنظيم تالار موزه و چيدن اشياء و نصب تابلوها و ... تا حدود سال 1296 ق. طول کشيده است.
در شماره 290 روزنامه ايران مورخ 1293 ق. چنين آمده است:
" هر کس از جواهر گرانبها و اشياء نفيسه قديمه از قبيل ظروف و مسکوکات و اسلحه و پرده نقاشي و ... داشته باشد، به جهت اتاق موزه همايوني لازم است به دارالطباعه آورده و به صنيع الدوله بنمايد که به قيمت عادلانه بجهت ديوان همايون اعلي ابتياع خواهد شد."
سالها بعد در سال 1295 ش. موزه ملي ايران1 در محل وزارت معارف و در يکي از تالارها برپا شد. در سال 1304 ش. به تالار آيينه کاخ مسعوديه2 نقل مکان نمود و سرانجام در سال 1316-1315 ش. به ساختمان جديد ايران باستان (موزه ملي فعلي) منتقل شد.
با تصويب قانون حفظ آثار عتيقه مکشوفه در ايران در سال 1309 ش. و بموجب ماده اول نظامنامه اجرايي قانون آثار عتيقه ايران مصوب دوازدهم آبان 1309 ش. "کليه آثار صنعتي اقوامي که تا انتهاي دوره زنديه در خاک ايران زندگي کرده اند، عتيقه ناميده مي شود.
بر اساس تصويب اين قانون نيمي از آثار اکتشافي از اماکن باستاني به دولت ايران تعلق مي گرفت که به طور مرتب به موزه ايران باستان سپرده مي شد و بدين صورت اين موزه شکل واقعي و ملي به خود گرفت.همچنين اقداماتي هم در جهت تشکيل موزه هاي جديد در بقاع متبرکه صورت گرفت و تالارهايي هم در آستان قدس رضوي و آستانه حضرت معصومه در قم و ... به اين امر اختصاص يافت.
از آنجاييکه فلات ايران داراي تمدن چندين هزار ساله است، با انجام کاوشهاي علمي متعدد در سرزمين ايران آثار فراواني کشف گرديد و به منظور نمايش و عرضه آنها نيز، موزه هاي زيادي در تهران و شهرستانها ساخته شد. و اينگونه آثار نفيس و تزئيني و عتيقه مکشوفه به تالارهاي اين موزه ها راه يافتند هر سال بر تعداد آنها افزوده گشت.
اهداف مهم موزه:
1- شناخت دست ساخته ها و تمدن يک ملت.
2- تحقيق در شناسايي اشياء براي تعيين قدمت آنها.
3- شناخت شيوه هاي هنري يک ملت.
4- انتقال دانش و هويت، هنر و تمدن يک جامعه به مردم آن جامعه.
5- حفاظت از ميراث فرهنگي.
6- نمايش اشياء براي عبرت آموزي از تاريخ.
7- توسعه فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي.
8- انتشار بروشور، مجله، برگزاري نمايشگاه و همايش و تبليغات.
معرفي تعدادي از موزه هاي معروف تهران:
موزه سفال و آبگينه:
در اصل يک کوشک در ميان يک باغ بود که در اواخر قاجار توسط احمد قوام يا قوام السلطنه ساخته شد. از سال 1332 به بعد به سفارت مصر فروخته شد و 7 سال بعد در اختيار وزارت بازرگاني قرار گرفت. سال 1355 با تبديل به موزه در اختيار وزارت فرهنگ و هنر و بعد از 3 سال طراحي در سال 1358 به موزه آبگينه و سفال تبديل شد.
موزه ايران باستان (موزه ملي ايران):
اين موزه با زير بناي 2744 متر مربع نخستين موزه علمي ايران است که آثار هنر و تمدن ايران را از ادوار پيش از تاريخ (حدود هزاره 8 پ.م.) تا دوران اسلامي را در بر دارد. اين موزه به خاطر داشتن آثار متنوع از موزه هاي معتبر جهان محسوب مي شود.
از سال 1316-1314 با طرح و نقشه و اجراي آندره گدار فرانسوي، نخستين رئيس موزه و باستان شناس ايران به طول انجاميد. اين از نوع باستان شناسي است و سفالينه هاي هزاره هاي پيش از ميلاد و اشياء فلزي مفرغي از لرستان و غني ترين آثار هخامنشي، اشکاني و ساساني را دارد.
موزه هنرهاي ملي:
ساختمان از نيمه اول قرن 13 است که در حوضخانه باغ نگارستان سابق و ضلع شمالي وزارت فرهنگ و ارشاد ساخته شد. از سال 1309 تبديل به موزه شد و داراي نفيس ترين و بديع ترين آثار هنرهاي سنتي ايران است.
موزه فرش ايران:
اين موزه دو طبقه بوده و يک زيرزمين دارد و ساختمان آن 8 ضلعي است. سبک معماري موزه مدرن است و قديمي ترين فرش در آن 450 سال قدمت دارد.
موزه رضا عباسي:
اين موزه در سال 1356 گشايش يافت و داراي 3 بخش است: دوره پيش از تاريخ، دوره تاريخي و دوره اسلامي. داراي مجموعه اي غني از خط و کتابت است.
موزه مردم شناسي:
شکل اوليه اين موزه در سال 1314 در داخل اداره عتيقات وزارت فرهنگ سابق شکل گرفت و 2 سال بعد به ساختمان قديمي در خيابان بوعلي (ارامنه سابق) منتقل شد و با نام بنگاه مردم شناسي شروع به کار کرد. در سال 1347 به محل فعلي در کاخ ابيض در مجموعه کاخهاي گلستان انتقال يافت. مجسمه هايي با لباسهاي محلي با صحنه هايي از مشاغل آن روزگار در کنار موزه وجود دارد.
کاخ موزه گلستان:
تاريخچه کاخ به دوران صفويه برمي گردد که شاه عباس اول مجموعه اي شامل چهار باغ و يک عمارت ديواني و يک چنارستان در محل ارگ دولتي احداث کرد. در سال 1163 ق. کريم خان زند در اين محل ارگ، حصار و برجهايي ساخت و در سال 1268 ق. مصادف با پنجاهمين سال سلطنت ناصرالدين شاه قاجار ضلع شرقي باغ وسعت يافت و مجموعه کاخهاي ضلع شمالي باغ گلستان ساخته شد.
در سال 1345 براي بازديد مهمانان خارجي و رسمي به کاخ موزه تبديل شد. تالار فعلي موزه به نام تالار بار عام و تاجگذاري مورد استفاده قرار مي گرفت. در اين موزه تابلوهايي از کمال الملک وجود دارد.
کاخ موزه نياوران:
محل سکونت شاهان قاجار و پهلوي بوده و اکنون در اين مجموعه دو کاخ صاحبقرانيه و احمد شاه به کاخ موزه تبديل شده است.
کاخ موزه صاحبقرانيه:
در درون مجموعه نياوران و در ميان باغي بود. در قرن 13 در عصر قاجار ساخته شده و سبک معماري و تزئينات داخلي جالبي دارد و داراي يک حوضخانه و کرسي خانه نيز هست. تالارها و اطاقهاي آن داراي مجالس نقاشي شده و تابلوهاي گران قيمتي است.
تالارهاي جهان نما و آيينه از تالارهاي مهم آن است. اين کاخ ويژه مهمانان رسمي داخلي و خارجي است.
کاخ موزه هاي سعد آباد:
مجموعه سعد آباد در زمان قاجار به صورت 7 محله متصل به هم تشکيل يافته بود و در منتهي اليه آن که به کوههاي دربند متصل مي شد، کاخي ايجاد شده بود که متعلق به احمد شاه بود و امروزه به کاخ سبز شهرت دارد. اين مکان مورد توجه رضا شاه قرار گرفت و در آن مستقر شد. در حال حاضر از اين مجموعه 7 کاخ معروف آن با کاربري جديد کاخ موزه فعاليت دارند. از جمله:
کاخ موزه هنرهاي زيبا:
که ساختماني 3 طبقه با نماي سنگي سفيد دارد و قبلا ساختمان وزارت دربار سابق بوده است. مدتي اداره کل کاخها و اداره کل موزه ها در آن مستقر بود و بعدا به کاخ موزه تغيير کاربري داد.
کاخ موزه سبز (شهوند):
از اختصاصات آن زيرزمين آن است با معماري مدرن که مخصوص پذيرايي محمدرضا شاه از مهمانان مخصوصش بوده و به خاطر نماي سنگ يشم زيبايش به کاخ موزه سبز شهرت يافته است.
کاخ موزه ملت:
کاخي است سفيد در مجموعه سعدآباد که به خاطر سکونت محمدرضا شاه و وجود دفتر مخصوصش از مراکز مهم حکومت بوده است. نماي معماري آن بيشتر سبک آلماني دارد و معماري داخلي آن تلفيقي از معماري بيزانس روسي و ايراني است و تزئينات گچبري دارد.
کاخ موزه رجعت و عبرت (کاخ مادر شاه):
سکونتگاه مادر شاه بوده است. 2 طبقه و يک زيرزمين دارد. در سال 1345 احداث شد. پس از انقلاب تغيير کاربري يافت و با نام رجعت و عبرت فعاليت نمود. راه پله آن که به طبقه دوم راه مي يابد تقريبا شبيه پلکانهاي موجود در ورودي موزه آبگينه و سفال و دو شاخه است.
کاخ رضا پهلوي (موزه جانبازان انقلاب):
يک کاخ 2 طبقه است و براي رضا پهلوي در دهه 50 ساخته شده بود و در سال 1363 به بنياد جانبازان تحويل شد.
کاخ شهرام پهلوي (موزه نظامي):
کاخي 2 طبقه است و محل اقامت پسر اشرف پهلوي بوده است. در سال 1362 در اختيار ارتش قرار گرفت و موزه شد و براي ادوات جنگي سنگين در نظر گرفته شد.
کاخ شهناز پهلوي (کاخ موزه تاريخ طبيعي):
محل سکونت شهناز دختر شاه بود. داراي 3 طبقه و يک زيرزمين است و در سال 1360 در اختيار سازمان محيط زيست قرار گرفت و حالا در آن حيوانات خشک شده و تاکسي درمي و ... نگهداري مي شود.
در مجموعه سعد آباد دو کاخ کوچک (همراه) نيز به يادبود هنرمندان نقاشي معاصر ايران به نام موزه هاي آبکار و بهزاد نامگذاري شده و آثار ايشان در اين دو موزه به نمايش در آمده است.
برخي موزه هاي تهران متعلق به نهادها:
موزه هنرهاي معاصر، مجموعه فرهنگي آزادي در ميدان آزادي (شهياد)، موزه 13 آبان، موزه جواهرات ملي (سلطنتي سابق) که در سال 1316 در اختيار بانک مرکزي قرار گرفت.
موزه سکه که در سال 1341 در ساختمان مرکزي بانک سپه ايجاد شد.
موزه پست جمهوري اسلامي: در سال 1307 ساختمان اداره کل پست تهران آغاز و در سال 1313 به پايان رسيد. پس از افتتاح اداره کل پست از سال 1333 در طبقه دوم آن از محلي با عنوان موزه پست بهره برداري شد.
موزه هاي ساير شهرها:
کاخ موزه مرواريد (کاخ شمس) در مهر شهر کرج.
خراسان: موزه آستان قدس رضوي.
فارس: موزه هاي نارنجستان، عفيف آباد، شاهچراغ، تخت جمشيد و پارس.
خوزستان: شوش و هفت تپه.
آذربايجان شرقي: موزه هاي تبريز و مراغه.
گلستان: موزه سنگ قبر گرگان.
لرستان: موزه قلعه فلک الافلاک.
يزد: موزه قصر آيينه.
اصفهان: کاخ موزه چهلستون که در زمان شاه عباس دوم صفوي ساخته شده است. در آن تالار آينه اي وجود دارد با سقف مطلا. از سال 1367 به صورت کاخ موزه بهره برداري شد.
موزه ملي کاشان: در مجموعه باغ فين و متعلق به دوره صفوي است. در عصر زنديه و قاجار آثاري به آن ملحق شد. در بخش باستان شناسي آن آثار و ادوات مکشوفه از حفاريهاي انجام شده در تپه سيلک، چغازنبيل، حسنلو و ... نگهداري مي شود.
در بخش مردم شناسي آن نيز اشياء مفرغي، سراميک، پوشاک، خط و کتابت وجود دارد.
در اصفهان و کاشان خانه هاي قديمي ارزشمندي وجود دارد که هر يک با داشتن آثار زيادي خود موزه هاي هنرهاي تزئيني به شمار مي آيند.
منابع و مؤاخذ:
1- جزوه آشنايي با موزه هاي ايران، تأليف مهندس جمال انصاري، موسسه آموزش خدمات جهانگردي و هتلداري آواي جلب سياحان، 1380.
2- ساختار موزه، موزه هنرهاي تزئيني ايران، پژوهش و تحقيق: پوراندخت شمعي و شهرزاد مير مقتدايي، سازمان ميراث فرهنگي کشور، بهار 1380.
3- جزوه آموزشي تهيه شده توسط اين جانب در کلاسهاي موزه شناسي سرکار خانم آذرمهر، مدير موزه هنرهاي معاصر اصفهان، برگزار شده توسط سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري اصفهان، تابستان 1383.
1. International committee of museums
1- آشنایی با موزه های ایران، جمال انصاری، موسسه آموزش خدمات جهانگردی و هتلداری آوای جلب سیاحان، 1380
2- نام خیلی قدیمی و پیشین وزارت فرهنگ و هنر سابق بوده که اینک به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تغییر نام یافه است.
3- در دوران ناصرالدین شاه روزنامه ای با نام ایران منتشر می شده که با روزنامه ایران فعلی تفاوت دارد.
1- این نام "موزه ملی ایران" با نام فعلی که تغییر یافته "موزه ایران باستان" است تفاوت دارد. نام موزه ایران باستان از زمان تأسیس و افتتاح "موزه مادر" در عصر پهلوی بر آن نهاده شده بود تا آنکه ساختمان موزه دوران اسلامی گشایش یافت و موزه ایران باستان نیز به موزه ملی ایران مجددا تغییر نام یافت.
2- عمارت مسعودیه فعلی نزدیک میدان بهارستان که مدتی هم به عنوان وزارت معارف "آموزش و پرورش" دایر بود.