بخش دوم جزوه تخصصی دانشجویان گردشگری
راه اور به نیپور که در 2050 قبل از میلاد به فرمان پادشاه اور و به طول 100 متر احداث گردید را باید از نخستین راه های ساخت بشر تلقی نمود. نخستین زیر سازی راه ها را به حکومت هیتی ها نسبت می دهند. رومی ها نیز جاده سازی را از 150 سال پیش از میلاد مسیح آغاز کردند.در حدود سال 800 پیش از میلاد فینیقی ها به عنوان کشتی سازان پیشتاز در محدوده شرق مدیترانه به فعالیت مشغول بودند. در شرق دور در حدود قرن 5 پس از میلاد ساکنان مجمع الجزایر پولینزی نیز کشتیرانانی قابل بودند. آنها مسافتی در حدود 3000 کیلومتر فاصله میان جزایر خود تا جزایر هاوایی را با کشتی طی می کردند.
پایان قرون وسطی آغاز مجدد توجه به مسئله سفر و گردشگری در اروپا بود. در انگلستان عهد ملکه الیزابت مردان جوان برای تجربه آموزی به سفر کردن تشویق می شوند. انگلیسی ها تمایل یافتند که برای آشنایی با فرهنگ های اروپایی رقیب خود همچون فرانسه و ایتالیا به این سرزمین ها سفر کنند، پاریس، فلورانس و ونیز از جمله مهم ترین مقاصد ایشان به حساب می آمد. در قرن نوزدهم میلادی دو پیشرفت عمده تکنولوپیک بر گسترش صنعت گردشگری تاثیرات جدی گذاشت. تردیدی نیست کخ نخستین آنها معرفی صنعت حمل و نقل ریلی بود. دومین عنصر مهم در این زمینه نیز تولید کشتی های بخار به حساب می آمد. چنینی بود که شاید نخستین دفتر خدمات مسافرتی و گردشگری در 1822 توسط روبرت اسمارت در بریستول انگلیس تاسیس شد. آنچه این وفتر بر عهده گرفت مشتری یابی بر ای کشتی های بخاری بود که کانال بریستول میان بنادر مختلف انگلستان و ایرلند سفر می کردند. اولین قطار تفریحی نیز در سال 1841 توسط توماس کوک میان لیستر و لاف برو در انگلستان به راه افتاد. شاید این اولین سفری باشد که برای برگزاری آن اطلاع رسانی عمومی انجام شد. به احتمال قوی اولین تور های تخصصی نیز از سوی توماس بنت عضو سفارت انگلستان در اسلو نروژ و برای گردانیدن انگلیسی های سرشناسی که به این شهر سفر می کردند ترتیب داده شده است. او در 1850 یک بسته سفر طراحی نمود که در آن افراد می توانستند از قبل اتاق در هتل و وسیله حمل و نقل در مقصد را اجاره کنند.
در قرن نوزدهم مسافرت توسط دلیجان نیز عمومیت یافت. قهوه خانه های بین راهی ماحصل این امر به حساب می فورد توسط هنری فورد در سال 1908 به طور جدی به عرصه حمل Tآیند.اتومبیل در آغاز قرن 20 میلادی و با اختراع مدل
و نقل وارد گردید.امروزه در اقتصاد های پیشرفته بیش از 84 درصد سفرهای درون شهری و 80 درصد کل سفرها توسط خودروها انجام می پذیرد. ورود اتومبیل به صنعت گردشگری باعث تحولاتی همچون عرضه و گسترش خدمات متل داری شد. کمتر از دو دهه پس از نخستین پرواز هواپیما ، صنعت گردشگری نیز شاهد حضور حمل و نقل هوایی گردید. این به سال 1918 باز می گردد که شرکت لوفت هانزا در آلمان نخستین پرواز های زمان بندی شده مسافری را آغاز کرد و میان برلین و لایپزیک پرواز برقرار شد. اولین پرواز مابین دو سوی اقیانوس اطلس از سوی چارلز لیندنبرگ میان نیویورک و پاریس در 1927 اجرا شد. در دهه 1950 میلادی اختراع موتور جت تحولی جدی در صنعت حمل و نقل هوایی و در واقع در صنعت گردشگری به حساب می آید.
مروری اجمالی بر تاریخچه سفر و سیاحت در ایران
مهم ترین مسافرت دسته جمعی را باید مهاجرت اقوام آریایی از روسیه به ایران دانست. مادها در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد در ایران سکنی گزیدند. با به قدرت رسیدن کوروش کبیر و بنا نهادن امپراطوری هخامنشی (550 تا 330 پیش از میلاد) به بهبود و توسعه راه ها اهتمام ورزیده شد. گزارش هرودوت نشان می دهد که برای نخستین بار در تاریخ به فرمان کوروش بر روی رودخانه ها پل زده شد. در این دوره احداث بناهای عام المنفعه ای برای خدمت رسانی به مسافران همچون کاروانسرا، میل راهنمایی و آب انبارها متداول گردید.در دوره داریوش راه شاهی به مسافتی در حدود 2500 کیلومتر از تخت جمشید تا سارد مورد بهره برداری قرار می گرفت. در این راه نیز کاروانسرا ها و ایستگاه های شاهی به منظور رفاه مسافران تامین شده بود. حمل و نقل کالا به کمک راه شاهی در مدتی حدود 90 روز میسر بود. این جاده دارای یک صد ویازده استگاه و استراحتگاه بود.
هرودوت مورخ یونانی یکی از قدیمی ترین جهانگردان بنام است که در دوران هخامنشی از سرزمین ایران دیدار داشته است. نخستین مراوده سیاسی تجاری مهم میان ایران و چین به سفر نماینده خاقان چین به ایران در عهد اشک نهم (مهرداد دوم) 124 تا 86 پیش از میلاد باز می گردد که در واقع مبنای شکل گیری راه ابریشم بود. راه ابریشم از دروازه یشم در دیوار چین آغاز می گردید و ضمن تقسیم شدن به شاخه های فرعی مسیر نهایی آن به اِفِسوس در سواحل دریای مدیترانه، نرکیه و پالمیرا در سوره ختم می شد. مسیر اصلی این راه در ایران از شهر هایی چون سمرقند، نیشابور، دامغان، سمنان، ری، قزوین، سراب، تبریز، مرند و خوی می گذشت البته شاخه های فرعی آن در ایران از شهرهای متعدد دیگری در فلات مرکزی کشور عبور می کرده است. این جاده بیش از 20 قرن پیش شرق و غرب جهان مسکون را به هم پیوند زده بود.آغاز دوران اسلامی با رکود سفر و تجارت در ایران همراه بود.در زمان حکومت سلجوقیان و حکومت خواجه نظام الملک ایجاد راه های جدید و تامین امنیت آنها طرف توجه دولت قرار گرفت. حس مهمان نوازی شرقی و توصیه های دینی به رعایت حرمت مسافران، احداث ابنیه عام للمنفعه و برقراری موقوفات به منظور پذیرایی از گردشگران سفر را برای مردم تسهیل می نمود. چنانچه بر خانقاه شیخ ابوالحسن خرقانی این جمله معروف حک می شود که : "هرکه در این سرا درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید، چه آنکس که در درگاه باری تعالی به جان ارزد، البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد." در وقف نامه های کهن بسیار دیده می شود که درآمد یک یا چند آبادی را برای مسافران و غریبان وقف کرده اند. پس از استیلای مغولان بر ایران و دوران نا امنی و غارت نخستین، اقداماتی به منظور ایمن کردن راه ها به عمل آمد که از آن جمله می توان به احداث چاپارخانه هایی که در زبان مغولی یامخانه معروف بود اشاره کرد. پیک ها و اسب های این یامخانه ها روزانه تا شصت فرسنگ را می توانستند طی طریق کنند. گسترش صوفی گری و احداث خانقاه ها و در جوار آنها زاویه ها، دارالغربا، ساباط، دار السیاده و دارالضیافه ها امکانی برای اقامت مسافرانی که در مسیرهای طولانی طی طریق می کردند در ایران به دنبال داشت. ابن بطوطه جهانگرد بزرگ مراکشی تبار قرن هشتم هجری که سی سال از عمر خود را به سفر در ممالک گوناگون گذرانده است از منازل راه ها در ایران یاد می کند که در کنار آنها زاویه هایی برای مسافران ساخته شده است. در این زاویه ها در این زاویه ها برای پذیرایی از مسافران نان و گوشت و حلوا آماده شده ودر هر زاویه شیخی و امامی و موذنی با عده ای خدمتکار و آشپز وجود داشتند.
علیرغعم آشفتگی های اوایل دوران صفوی (قرن دهم هجری) که به تجارت لطمه بسیار زد، گاه و بیگاه مسافرانی با مقاصد سیاسی- تجاری از اروپا به ایران مسافرت می کردند. اما در دوران شاه عباس اول امنیت عمومی و ثبات سیاسی همه ترین عامل توسعه اقتصادی کشور و رونق سفر در ایران به حساب می آمد. در این دوران شبکه راه های مهمی احداث گردید که هنوز نیز گاه به راه های شاه عباسی شهرت دارند. از آن جمله راه فرح آباد بود که به کمک آن امکان سفر به شمال کشور و بهره برداری از سواحل زیبای دریای مازندران برای طبقات مرفه فراهم گردید.
افسانه 999 کاروانسرای شاه عباسی نیز حکایت از اهتمام این پادشاه در گسترش امکانات رفاهی برای مسافران است. سلطه افاغنه بر ایران در پایان عصر صفوی دیگر بار به رکود سفر و تجارت منجر شد تا اینکه نادر شاه افشار در قرن 12 هجری با بیرون راندن افاغنه بار دیگر کشور را آباد ساخت. در دوران قاجاریه ایران به محلی برای آمد و شد نمایندگان سیاسی کشور های غربی مبدل شد.تا عصر صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر تحولی جدی در گسترش امکانات سفر پدید نیامد. لیکن امیرکبیر کوشید تا میراث هخامنشی در تاسیس چاپارخانه و امنیت راه ها را باز زنده سازد و به امور آنها اهتمام ورزیده شد تا جایی که به عنوان مثال در کتابخانه مخصوصی چاپارخانه ها و مسافت میان آنها نوشته شده منتشر گردید. ولی پس از وی دوباره اقدامات اصلاحی او فراموش شد. نخستین کالسکه ها احتمالا در دوران قاجاریه در کشور و در مسیرهایی نظیر تهر ان تبریز به راه افتادند.
در سال 1299 هجری مهندس فرانسوی به ناخم بو آتال امتیاز ساخت راه آهن حضرت عبدالعظیم را از دولت ایران تحصیل نمود و با مشارکت بلژیکی ها ساختمان این خط آغاز شد. این خط به طول 8.7 کیلومتر در سال 1301 بدست ناصرالدین شاه قاجار افتتاح شد. قطار این خط که به ماشین دودی معروف گشت ظرفیت 200 مسافر را داشت. در خیابان های تهران تراموای اسبی به راه افتاد. در 1310 جاده شوسه ای میان تهران و قم به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد و به کتابچه راهنمایی در خصوص دستور العمل کیفیات و تکلیف مسافران انتشار یافت.
مظفرالدین شاه در سفر نخست فرنگ خود به سال 1317 هجری شمسی در بروکسل یک دستگاه اتومبیل که با زغال سنگ کار می کرد خریداری نمود، این نخستین خودرویی بود که به کشور وارد شد. نخستین راه آهن ایران میان جلفا و تبریز به طول 146 کیلومتر در سال 1294 هجری شمسی احداث گردید.اما احداث راه آهن سراسری از سال 1306 آغاز شد و در سال 1317 به انجام رسید طول این راه آهن 1389 کیلومتر بود که در طی آن 4190 پل بزرگ و کوچک ساخته شده بود. هزینه این کار از طریق عوارض بر قند و چای تامین شد. در سال 1301 شمسی سازمان هواپیمایی ایران بنیاد نهاده شد و چهار تن از جوانان برای آموزش خلبانی به روسیه اعزام شدند. سابقه تاسیس هواپیمایی ملی (هما) به سال 1340 باز می گردد.
عوامل موثر بر گسترش صنعت گردشگری
روند افزایش مسافرت بین المللی را باید پدیده ای داسنت که به دهه های اخیر باز می گردد. بر اساس اطلاعات سازمان جهانی جهانگردی کل مسافران بین المللی در سال 1950 بالغ بر 25 میلیون نفر بودند، پیش بینی ها نشان می دهد که تا سال 2010 رقم مسافران بین المللی سالیانه به یک میلیارد نفر خواهد رسید. مهم ترین عواملی که به عنوان دلایل گسترش تقاضا برای سفر در دهه های اخیر برشمرده شده عبارت اند از: افزایش زمان اوقات فراغت ، گسترش پدیده شهر نشینی، تغییر نگرش افراد نسبت به سفر و افزایش سطح درآمد ها، این عوامل به اختصار مورد بررسی قرار می گیرند.
افزایش زمان اوقات فراغت:
تقاضا برای سفر و وجود اوقات فراغت دو روی یک سکه هستند. قرن بیستم میلادی تحولاتی بسیار در عرضه فعالیت اقتصادی همراه خود داشت که کاربرد بیش از پیش فنون و علوم در امر تولید از آن جمله به شمار می رود. نتیجه این فرایند جایگزینی بیشتر ماشین آلات و سرمایه ها به جای نیروی انسانی است. این مهم زمینه گسترش همزمان تولید و افزایش ساعات و ایام فراغت نیروی کار را فراهم ساخت، چنانچه اینک در اغلب اقتصاد های پیشرفته ایام کاری هفته به پنج روز و ساعت کار به حدود 40 ساعت در هفته و گاه کمتر محدود شده است. اعمال قوانین حمایت از نیروی کار و قائل شدن مرخصی استحقاقی برای کارکنان نیز به روند مذکور جهت افزایش زمان فارغت نیروی انسانی کمک رسانید. نتیجه این همه در اختیار گرفتن زمان بیشتر برای گذراندن اوقات فراغت به اسباب های گوناگون و از جمله سفر است.
اما این موضوع به کشور های پیشرفته محدود نماند و با پذیرش حقوق اولیه کار از قبیل مرخصی های استحقاقی و کاهش ساعت کار هفتگی از سوی عموم کشور های جهان، پدیده گسترش اوقات فراغت جهانی گردید. به این ترتیب اولین پیش شرط برای تحریک تقاضای سفر فراهم آمد.
گسترش شهرنشینی:
گسترش پدیده شهرنشینی، به حضور مردم بیشتری در فضاهای کاری و اقامتی شهری انجامید.جایی که انسان با محدودیت های بسیاری در زمینه بهره مندی از امکانات و مواهب طبیعی از قبیل چشم انداز های طبیعی مواجه است.زندگی و کار در محیط شهری با افزایش جمعیت و شلوغی شهرها به بروز پدیده های نا به هنجاری از قبیل انواع آلودگی ها (صوتی، بصری، هوا و ...) انجامید. ترافیک محیط شهری، استرس و فشار های روانی حاصل از آن بعد مسافت در محیط های شهری و موارد بسیار دیگر سبب شد که بشر مساله گریز موقت از محیط مسکونی خویش و پناه بردن به طبیعت یا تجربه محیط های دیگر را به عنوان یک ضرورت مورد توجه و نظر قرار دهد.
دگرگونی در نگرش نسبت به سفر:
گسترش پدیده شهرنشینی به گسترش تقاضا برای سفر کمک نمود . تغییر در نگرش افراد نسبت به موضوع نحوه گذران اوقات فراغت و سفر کردن از جمله همین مسائل است. انسان شهری در نیمه دوم قرن بیستم میلادی با تغییر نگرش نسبت به ماهیت سفر مواجه شده است و سفر از دایره کالاهای لوکس خارج شد.این نگرش به صورتی یکسان در اقتصادهای مختلف روی نداده است . در اقتصاد های پیشرفته علی القاعده از سرعتی بیشتر برخوردار بوده است.
افزایش سطح درآمد سالانه:
تحقق پدیده سفر علاوه بر اینکه به زمان کافی، ضرورت و نگرش مردم جامعه بستگی دارد، به میزان منابع مالی مردم نیز به طور مستقیم وابسته است. سال های پس از جنگ جهانی دوم با افزایش سطح درآمد سرانه در سراسر جهان تقاضا برای گردشگری نیزهم در تعداد گردشگران و هم در طول زمان سفر در حال افزایش است. از سوی دیگر سفر که از نظر فرهنگی و شرایط زندگی محیط شهری به سوی یک ضرورت پیش رفته است، سهم بیشتری در سبد مصرفی خانوارهابه خود اختصاص داده است. بیشترین سرزمین های جهانگرد فرست در آغاز هزاره سوم عبارت اند از کشور های آلمان، آمریکا، ژاپن، انگلیس، فرانسه، ایتالیا، اتریش، روسیه، هلند و کانادا . تطابق معیارهای مربوط به شهرنشینی، افزایش درآمد و افزایش زمان اوقات فراغت در این سرزمین ها توسعه یافته کاملا ملموس است.
چشم اندازی بر صنعت گردشگری در عصر حاضر:
سازمان جهانی جهانگردی در پایان قرن بیستم میلادی صنعت گردشگری را در ردیف نخست صنایع کسب کننده درآمد صادراتی معرفی کرد. در سال 1999 گردشگری بزرگترین صنایع صادراتی جهان یعنی خودروسازی، شیمیایی، غذایی، کامپیوتر و بالاخره آهن و فولاد را پشت سر گذاشت و رقم صادرات آن به حدود 550 میلیارد دلار رسید.این صنعتع همچنان در ردیف سه صنعت عمده صادراتی جهان قرار دارد.
پیش بینی می شود که تعداد گردشگران بین المللی تا سال 2020 میلادی به بیش از 1.5 میلیارد نفر در سال برسد . در آن تاریخ اروپا بیشترین میزان جلب گردشگر و پس از آن به ترتیب حوزه شرق آسیا و اقیانوس آرام ، آمریکا ، آفریقا و خاورمیانه و در آخر جنوب آسیا قرار خواهند گرفت. در دوره زمانی 1995 تا 2020 میلادی متوسط رشد تعداد گردشگران در سراسر جهان در حدود 4.1 درصد پیش بینی می شود. این رقم برای آسیای جنوب شرقی و حوزه اقیانوس آرام 6.5، خاورمیانه 6.7 و جنوب آسیا 6.2 در سال خواهد بود.
وقوع پدیده تروریستی یازده سپتامبر 2001 به رشد منفی در گردشگری منجر شد.شیوع بیماری سارس در شرق دور، سونامی جنوب شرقی آسیا دسامبر 2004 و انفجارهای لندن در اوت 2005 میلادی نمونه هایی از عوامل بحران زا در گردشگری هستند.
اروپا پیشتازی خود در جلب درآمد های حاصل از گردشگری را در سطح جهان در دهه گذشته حفظ نموده است. در سال 1995 میلادی اگرچه تعداد گردشگرانی که از آفریقا بازدید نموده اند تا 6 میلیون نفر بیشتر از گردشگرانی بوده است که خاورمیانه را به عنوان مقصد خود برگزیده اند اما مبالغی که از سوی این صنعت در خاورمیانه جذب شده از ارقام آفریقا بیشتر است.شواهد دنشان می دهند که سهم جنوب آسیا که کشور ما در آن استقرار دارد یا آنقدر ناچیز است و یا از نظر آماری غیر قابل اعتماد که در اطلاعات سازمان جهانگردی درج نشده است. همچنین گردشگر پذیرترین منطقه جهان (اروپا) گردشگر فرست ترین منطقه جهان نیز هست.در حدود 81 درصد کل مسافران بین المللی متعلق به مناطق مربوطه خود بوده اند و تنها 7 درصد آنها از منطقه ای دیگر به مقصدی در منطقه ای دیگر وارد شده اند.
جایگاه کشور های آلمان و آمریکا در این رتبه بندی در فاصله حدود 14 سال تغییر نکرده است. پایین تر بودن رقم مخارج آمریکایی ها نشان از یک واقعیت مهم است، گستره پهناور این کشور باعث می شود که بسیاری از گردشگران آمریکایی به مسافرت های داخلی بیشتر از سفرهای خارجی توجه نشان دهند.
به عنوان ک مقایسه بد نیست مطرح شود که ایرانیان در سال 1990 میلادی در حدود 340 میلیون دلار صرف مسافرت های خارجی کرده اند در حالی که این رقم برای سال 2003 میلادی به 4 میلیارد و 190 میلیون دلار رسیده، یعنی تقریبا 12 برابر شده است. در این سال ایرانیان 3.8 درصد کل مخارج گردشگری در جهان را داشته اند. در حالی که میزان صادرات ایران از محل میزان گردشگری(ورود گردشگران به کشور) در حدود پاصد میلیون دلار می باشد، به این ترتیب در این زمان کسری تراز گردشگری کشور در حدود 3.5 میلیارد دلار می باشد.
رشد قطب های جذب گردشگر در غرب کشور(ترکیه) و در جنوب کشور (امارات) و نیز گسترش سفر به عتبات عالیات در عراق و سفر های زیارتی عمره مهم ترین دلایل گسترش هزینه های گردشگری ایرانیان به حساب می آیند.