شرکت(انجمن) آموزش گردشگری و هتلداری کویر

وجه تسميه آن نشان مي دهد که از ريشه نار بوده و به معني مکان محدودي است که بر فراز آن آتش مي افروزند . ⁽¹⁾

ظاهرا مناره کمي پس از ظهور مساجد بوجود آمد و مي توان دوران ظهور آن را از عصر اموي دانست ..بطوري که از متون تاريخي بر مي آيد موذنه ايکه به شکل مناره هاي فعلي ساخته شد موذنه مسجد جامع بصره بود که آن را "زياد بن ابيه" در سال 44 يا 45 هجري بنا نمود . با ظهور اسلام عمل روشنايي بر فراز مناره ها که مخصوص عبادتگاههاي ايراني بوده از آن گرفته شد و بجاي آن موذن جهت اذان گوئي و پيام دادن بر بالاي آن صعود مي کرده و نقش نماي مذهبي بر عهده شان گذارده شده است که خصوصيت عقيدتي و بينش مذهب اسلام است . القاي يک روحيه متعالي در رابطه با زندگي يک فرد مسلمان و تحول روحي و اخلاقي که او دارد پيدا مي شود در مناره ها متجلي است و درخشش آن يادآور برق شمشيران جنگاوران اسلام و نغمه هاي دلنشين که از بلنداي آن در فضا طنين افکن است جان را ترغيب به صفا و صداقت و فضا را معطر وهر روح لطيفي را متاثر مي سازد.

در اولين نگاه به اين عنصر عمودي گويي انسان را از آلودگي هاي زمين بدور مي سازد و نظر را به بال مي کشاند و به پاکي هاي انسان متوجه مي گردد و مناره خود وسيله اي ميگردد براي القاي چنين روحيه اي و به دلها قرار مي بخشد .

بعد از اينکه اسلام دين رسمي ايرانيان گرديد در سالهاي اوليه مردم رغبت چنداني به مسجد رفتن از خود نشان نمي دادند ولي رفته رفته دست به تغييراتي زدند. ازجمله تغييرات عبارت بودند از :

2. نمونه هاي قبل از اسلام مناره هاي ايراني چون زيگورات چغازنبيل، برج نورآباد و فيروزآباد داراي پايه چهارگوش است ولي مناره هاي دوره اسلامي اکثرا استخواني نزديک به مخروط و گاهي مناره شبيه منشورنيز مي باشد مانند مناره مسجد نائين .

3. پلکان مناره هاي قبل از اسلام در خارج تعبيه شده ملي پلکان مناره هاي دوران اسلامي در داخل واقع است و در اطراف محوري به بالا صعود مي کند البته اساس کار به هم نزديک است و در هر دو مورد پلکان به دور محوري مي پيچد .

4. مناره هاي مساجد ايران از قرون اول تا پنجم ساده و منفرد ولي در اوايل قرن هفتم جفت مناره در داخل بنا معمول شده است .

5. به تدريج به مقدار مناره هاي مساجد و مدارس و زيارتگاهها اضافه و اطاقکي به نام "موذنه" افزوده گرديد .

6. مناره هاي قرون اوليه اسلامي ايران مانند مساجد آن قرن از خشت خام و گل بوده که از بين رفته و به صورت آجري در آمده است . ⁽²⁾

مناره ها از نظر مکان يابي به دو دسته تقسيم مي شوند . مناره هاي شهري که عمدتا چه در دوران قبل از اسلام و بعد از اسلام به عنوان برج ديدباني از آنها استفاده مي شده و مناره هاي برون شهري يا ميل که مي توانستند راه را براي کاروانيان که اغلب شب هنگام جهت گريز از قرار گرفتن در معرض تابش شديد آفتاب راهي مي شدند, نمايان سازد . در اين منطقه مناره ها عموما از آجر مي ساختند که آجرهاي مورد استفاده در آنها عمدتا داراي ابعاد 20 سانتيمتر * 20 سانتيمتر بوده و گاهي نيز در ساخت آنها به آجر نظامي با ابعاد 40 سانتيمتر * 40 سانتيمتر بر مي خوريم . ⁽³⁾

بطور کلي مناره از چهار جز تشکيل شده است :

3. پايه :  مناره به صورتهاي چهار، هفت، هشت يا دوازده گوشه ساخته مي شود . پايه در جايي ساخته مي شود که آنقدر حفر شده باشد تا به زمين سخت برسد و بتواند ساقه و پيکر بنا را نگهداري کند .

4. ساقه  : موذنه بر روي چنين پايه اي که به صورت مربع يا هشت گوشه است به شکل استوانه و يا مخروطي ساخته شود .

5. سرپوش : پس از اينکه پايه و بدنه مناره ساخته شد جايگاهي براي موذن بنا     ميشود, شکل سرپوش و جايگاه موذن مطابق ساختمان بدنه و ساقه است . اگر  بدنه مناره مربع و يا هشت گوشه باشد سرپوش نيز به همين شکل ساخته ميشود. معمولا در اطراف سرپوش ديوار کوتاه و يا نرده اي مي کشند و بالاي آن سقف و يا سايباني مي سازند تا موذن از برف و باران و غيره محفوظ بماند . بعلاوه داراي پلکاني است که انسان بتواند بر روي آن برود . اين پله ها يا از روي زمين و يا از بالاي بام مسجد ويا از داخل موذنه شروع
 مي شود . معمولا پله هاي مزبور به شکل حلزوني ساخته مي شود .

6. راس: در سر مناره قبه يا سايباني به اشکال مختلف ساخته مي شود و ندرتاً براي يک موذنه دو راس ساخته مي شود.

از نظر ظاهري مناره از پايين به بالا داراي يک ساق مي باشد که از پايين تا بالاي يکنواخت بدنه مناره را شامل مي شود سپس بر فراز آن به يک طوق بر مي خوريم که به آن گلوگاه مناره مي گويند . بر فراز گلوگاه قسمتي به شکل چتر قرار گرفته که به آن نعلبکي گويند و به بالاترين قسمت مناره نيز تاج مي گويند که اگر بخش شالوده را هم به آن اضافه کنيم مي توان سازه فوقاني يک مناره را از نظر ساختاري به پنج قسمت تقسيم نمود . ⁽⁵⁾

امروزه مساجد يا فاقد مناره مي باشند و يا اينکه داراي مناره اي با جنبه تزئيني بدون عملکرد مي باشند و اکثراٌ با نصب بلندگوها در بالاي مناره به عنوان رساندن صداي مساجد به محله هاي اطراف استفاده مي شود . ديگر در مناره ها آن کاشي کاريها و تزئينات  پيچيده بکار نمي رود و تزئينات کاشي کاري در اين مناره ها بصورت ساده ميباشد و مقرنس کاري کمتر در آن بکار مي رود . ارتفاع مناره ها بطور کلي کوتاه تر ميباشد و اغلب به نسبت 3 يا 4 متر بالاتر از سقف مساجد مي باشد . اغلب  مناره هاي مساجد بصورت مدور مي باشد . بطور کلي مناره ها امروزه جنبه تزئيني دارند و ديگر بصورت دوران گذشته از آنها استفاده نمي شود . ⁽⁶⁾

اصفهان به نام شهر مناره هاي فيروزه اي و گنبدهاي نيلگون ، که از شاهکارهاي معماري است شهرت دارد. اين مناره هاي زيباي سر به فلک کشيده ، شواهد زنده اي از تمدن و فرهنگ است . احداث مناره هاي مختلف در اصفهان فلسفه خاصي داشت :

يکي آنکه وجود دو مناره در طرفين گنبد ، با همان رنگ و تذهيب ، از نظر قرينه سازي در معماري اهميت و زيبايي خاصي دارد . ديگر اينکه از اين مناره ها که عموماً در داخل آن راهروهاي مارپيچي به صورت پله وجود دارد جهت اقامه اذان يا بيان مطالب و اخبار مهم براي مردم شهر اسنفاده مي شده است . ⁽⁷⁾

اينک گزيده اي از چند مناره اصفهان را مطالعه مي کنيم :

مناره مسجد علي

 خوش ترکيب ترين و سالم ترين مناره مرتفع شهر اصفهان

وجه تسميه آن به مناسبت مجاورت با مسجد علي است و از دوران حکومت سلجوقيان مي باشد که در اواخر قرن پنجم يا اوايل قرن ششم ه.ق همزمان با بناي اوليه سلجوقي مسجد علي بنا گرديده و ارتفاعي در حدود 52 متر دارد.  مسجد فعلي مجاور آن به همين نام از عهد صفويان است . ⁽⁸⁾

اين منار داراي سه بخش و يا به عبارت ديگر مطبّقي متشکل از سه مناره است که از پائين به بالا به تدريج نازکتر و کوتاهتر مي شود . هر يک از دو ميله کوتاهتر قرنيزي دارد به شکل تاج که بي شباهت به سرستونهاي مصري نيست . ارتفاع منار در وضع حاضر تا قرنيز اول 40/35 متر است و بخش مياني تقريباً 7 متر که با 0/5 متري که از قسمت فوقاني منار بر جاي مانده ارتفاع منار جمعاً حدود 47/85 متر مي شود ولي ارتفاع اوليه










منار را در اصل بايد بيش از 50 متر دانست . قطرخارجي منار جمعاً حدود 6 متر و ضخامت ديوار آن 1/45 متر است . ميله مدور مرکزي منار 1/6 متر قطر دارد . نحوه ساختمان پلکان معمولي است . قطر منار در ابتداي طبقه اول (زير قرنيز) ، 2/86 متر و در فسمت قرنيز 3/85 متر است . ضخامت ديوار منار در اينجا به 85 سانتيمتر و قطر ميله مرکزي منار به 32 سانتيمتر محدود شده است .بخش دوم منار با قطري برابر با 2/41 متر ، ضخامت ديوار38 سانتيمتر و قطر ميله مياني32 سانتيمتر شروع مي شود . ⁽⁹⁾

اين مناره از بالا به پائين شامل پنج کتيبه است :

کتيبه اول به خط کوفي با کاشي کاري فيروزه اي بر زمينه آجري در قسمت بالاي آن منار تکرار جمله ( لااله الاالله ) است .

کتيبه دوم به خط کوفي با کاشي کاري فيروزه اي در زير مقرنسهاي مناره تکرار جمله (الملک الله) است .

کتيبه سوم به خط کوفي ( لااله الاالله محمدرسول الله ) است . ⁽¹⁰⁾  بين اين کتيبه و کتيبه چهارم بخش بلندي وجود دارد که نقوش هندسي در هم پيچيده به شکل ستاره هاي شش و هشت پر بعرض 8 سانتيمتر را که "روي کار" ئ بر سطحي ساده حک شده به نمايش گذاشته شده است . ⁽¹¹⁾ 

کتيبه چهارم به خط بنايي گچي بر زمينه شطرنجي در مربع هاي بزرگ (هوالله الذي لااله الاهو)  است .

کتيبه پنجم به خط بنايي آجري برجسته بر زمينه گچي که هم سطح با بام مسجد علي ميباشد بدين شرح است : شهدالله انه لااله الاهووالملئکه و اولوالعلم قائماً بالقسط . ⁽¹²⁾     

نشاني :

             ميدان قيام ( سبز ميدان ) ـ ابتداي کوچه مشير  

 دومناردارالضيافه

خوش نقش ترين دو مناره

دارالضيافه سر درب مجللي با دو مناره دوقلو بوده که فعلا در وسط خيابان کمال اصفهان،

 در ضلع جنوبي آن واقع شده و احتمالا باقيمانده اي از ورودي کاروانسراي سلطنتي از دوران آل مظفر مي باشد . در واقع تزئينات کاشيکاري مناره هاي آن داراي طرحهاي بسيار زيبا و متمايز است . ارتفاع اين جفت مناره در حدود 38 متر بوده و فاصله مرکز به مرکز آنها قريب به 9 متر اندازه گيري مي شود که در قسمت تاج مناره ها به صورت اصلي نميباشد و به وضوح نشان مي دهد ، در هنگام مرمت آنها مورد مربوط به هم خواني تاج آن با کل عناصر موجود در ساختار بدنه کمتر رعايت گرديده است . ⁽¹³⁾

از کتيبه زير مقرنسهاي فوقاني مناره که به خط ثلث سفيد معرق بر زير کاشي لاجوردي موجود است فقط در کلمه  (ومن دخله) باقي مانده . در داخل مقرنسهاي مناره هر (سوسن) يا ) طاس) شامل يک کلمه است و کلمات موجود به خط ثلث سفيد معرق بر زمينه کاشي لاجوردي به شرح زير است :

"محمد"   "علي"   "فاطمه"   "والحسن"   "والحسين"

پوشش تزئيناتي مناره هاي مزبور به خط بنايي فيروزه اي بر زمينه شطرنجي آجري در هفت رديف به شرح زير است :

رديف اول کلمه "الله" رديف دوم تکرار کلمه "اکبر" ، رديف سوم تکرار کلمه "الله" ، رديف چهارم تکرار کلمه "محمد" ، رديف پنجم تکرار کلمه "وعلي" ، رديف ششم تکرار کلمه "وحسن" ، رديف هفتم تکرار کلمه "وحسين" . ⁽¹⁴⁾ 

پروفسور پوپ تاريخ بناي اين مناره را اواخر قرن 8 هجري مي داند و آقاي سميث تاريخ

آنرا در ربع اول قرن 8 هجري قرار داده است .

نشاني :  خيابان کمال

 مناره ساربان    

زيباترين مناره تاريخي اصفهان

ساربان از زيباترين مناره هاي عهد سلجوقيان مي باشد که در جوباره محله يهودي نشين اصفهان و در مجاورت مناره چهل دختران در گوشه يک ميدان کوچکي که يقينا در زمان ساختمان آن محل مسجد کوچکي در پاي مناره بوده است واقع شده . ارتفاع اين مناره در حدود 48 متر است و محيط قاعده آن 14 متر مي باشد . ⁽¹⁵⁾

اين مناره مدور در سه طبقه و بدون پايه است . در مدخل پلکان ضخامت ريوار مناره 72 سانتيمتر است و ميله مياني منار قطري برابر با 87 سانتيمتر دارد و پهناي مدخل پلکان 68 سانتيمتر است . راه ورود به پلکان تقريبا در 7 متري ميله منار تعبيه شده و به وسيله پلي که از بناي ديگر ـ که اکنون از ميان رفته ـ به منار متصل ميباشد به آن داخل
ميشده اند.⁽¹⁷⁾

در ضلع جنوب غربي و در انتفاعي حدود 9 متر فرورفتگي کم عمقي وجود دارد شبيه جاي لوحه که خالي است ولي بدون شک در گذشته حاوي کتيبه اي بوده است . قسمت پائيني منار خود داراي چهار بخش است :

پائينترين بخش که ساده و فاقد تزئينات است . قسمت بعدي داراي نقوشي از خط نسخ قائم الزاويه است که بصورت مورب قرار گرفته اند ، بر بالاي اين قسمت آجرها به قسمي تراشيده شده ند که نقوشي هندسي از گونه نقوش روي منار علي را به نمايش گذاشته اند.

آخرين بخش را کتيبه اي بشکل گردنبندي از کاشيکاري معرق به سبک خط کوفي ريحان با چارچوبي از کاشيهاي فيروزه اي آذين کرده است . کتيبه نواري شکل ديگري به خط نسخ قائم الزاويه که با کاشيهاي فيروزه اي کوچک چهارگوش با ملاط گچ ساخته شده ، ميان بخش سوم و چهارم ديده مي شود . حاشيه اي نواري شکل ساخته شده از کاشيهاي فيروزه اي براق با نقوش متناسب لوزي و دايره طبقه اول را از طبقه دوم جدا مي سازد . طبقه دوم منار برآمدگي چشمگيري را به نمايش گذاشته است . اين قسمت داراي بخشي

است با آجر چيني ساده که محل گلدسته بوده  و اين نقطه بام آن بوده است، سپس نقوش ساده لوزي شکل و آنگاه کتيبه اي به خط کوفي ساده که با کاشيهاي معرق ساخته شده و سرانجام قرنيز تاجي شکل ديگري که نظير قرنيز پائيني داراي مقرنسهايي است که با قطاربندي ساخته شده است . اين سکو نيز سابقا داراي يک گلدسته بوده است . ⁽¹⁸⁾

کتيبه فوقاني مقرنسهاي تارک اين مناره به خط کوفي فيروزه اي برجسته بر زمينه آجري به شرح زير است :

" لااله الاالله صادقا مخلصا محمد رسول الله "

کتيبه زير مقرنسها به خط کوفي فيروزه اي برجسته بر زمينه آجري به شرح زير است :

" بسم الله الرحمن الرحيم و من احسن قولا ممن دعا الي الله و عمل صالحا و قال انني من المسلمين "

کتيبه وسط اين مناره به خط بنايي فيروزه اي بر زمينه آجري تکرار نامهاي ذيل است :

" محمد)  وبوبکر)  (وعمر)  (وعثمان (وعلي"

در نصف تحتاني منار مزبور و در اشکال مربع به خط بنايي فرورفته بر زمينه شطرنجي و بطور درهم و برهم عبارات زير تکرار شده است :

"لااله الاهو"   "وهو بکل شي عليم"   "وهو السميع البصير"

تاريخ ساخت آن در کتيبه هاي فعلي آن موجود نيست . اما به دليل شباهت زياد آن با منار مسجد سين ازنظر تزئينات ومعماري و نحوه نگارش کتيبه ها سال ساخت منار بين 525 ـ 550 ه.ق مي باشد . ⁽²⁰⁾

نشاني :

           خيابان کمال

 مناره چهل دختران

با هويت ترين مناره تاريخي اصفهان

مناره چهل دختران در منتهي اليه شمالي محله جوباره واقع شده و در حدود 21 مترارتفاع دارد ، ولي به نظر مي رسد که قسمتي از نوک مناره از بين رفته باشد . پنجره بزرگي در قسمت بالاي منار و در ثلث بدنه آن رو به سمت جنوب قرار دارد . دهانه اين پنجره به شکل مربع مستطيل است و قسمت بالاي آن از چوب و در طرفينش ستونهاي گرد کوچکي است که نيمي از آنها در داخل ديوار مناره قرار دارد . ساکنين اطراف مناره منارچهل دختران را با نام گارلنگ هم مي نامند . (حدود شصت سال پيش در يکي از خانه هاي مجاور اين مناره يکي از مبلغين انگليسي پروتستان مذهب بنام " گارلند " سکونت داشته و کار رسمي او تبليغ يهوديان اصفهان به آئين مسيحيت بوده است . وي زبان فارسي را به خوبي صحبت مي کرده و مدت مديري در اين محل ساکن بوده است و بر اثر تبليغ او عده اي يهودي مسيحي شده اند . گارلند پس از وفات در قبرستان ارامنه مدفون شده است . ⁽²¹⁾

اضلاع جنوبي و جنوب غربي پايه منار با الواحي از آجر چيني تزئين آذين شده اند ، يکي با آجر چيني ساده ، دوديگري بصورت برجسته و چهارمي که در نوک ضلع جنوب شرقي است با صنعت آجر چيني معرق . ميله منار شامل 7 قسمت است . اولين و پائينترين بخش حاشيه اي است مزين به نقوش لوزي شکل . قسمت دوم که با آجر چيني معرق تزئين شده نقوشي به شکل مثلثهاي متساوي الاضلاع را که بطور وارونه در کنار هم قرار گرفته اند به نمايش گذاشته . سومين قسمت در ضلع جنوب ـ جنوب شرقي ، لوحي است حاوي کتيبه اي به خط نسخ در 5 سطر که بطور برجسته با آجر بر زمينه اي هموار نقش شده است . بقيه نقاط اين بخش متشکل از شبکه اي است از اشکال هشت ضلعي و ستاره هاي شش پر . قسمت چهارم که نوار کم عرضي است شامل نقوشي است برجسته . در بالاي اين قسمت بخش پنجم يا قسمت اصلي منار قرار دارد که سواي کوربندهاي پهني که سايه روشنهاي عمودي ايجاد کرده فاقد تزئينات است . ⁽²²⁾

کتيبه فوقاني مناره به خط کوفي آجري برجسته و بر زمينه آجري پنج آيه اول سوره "طه" است . قسمت فوقاني قاعده اين مناره به خط ثلث برجسته بر زمينه آجري کتيبه ذيل در پنج سطر به شرح زير گچبري شده است :

" بسم الله الرحمن الرحيم لااله الا الله "

" وحده لاشريک له محمد رسول الله صلي الله عليه "

" خير الناس بعد رسول الله صلي الله عليه "

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . " علي بن ابي طالب رضي الله عنهم اجمعين "

سطر چهارم و ابتداي سطر پنجم که عجالتا محو شده است شامل اسامي خلفاي سه گانه اول بوده است و به نظر مي رسد که عملا نام آنها را محو کرده ند

مناره چهل دختران را ابي الفتح به خرج خود در سال 501 هجري ساخته است . بر روي يکي از اضلاع قاعده مناره چهل دختران به خط کوفي آجري برجسته بر زمينه آجري ساده در شش سطر کتيبه اي موجود است که باني ساختمان آنرا (ابي افتح بن محمد بن عبدالواحد نهوجي) و سال اتمام ساختمان آنرا 501 هجري تعيين مي کند . کتيبه به اين شرح است :

" هذه المناره بنيت من ماله الاسفهسلار "

" ابي الفتح بن محمد بن عبدالولحد "

" النهوجي تقربا الي الله سبحانه و "

" تعالي وابتغا مرضاته و خريل توابه "

" تقبل الله منه برحمته و فرع من اتمامها "

" في سنه احدي و خمس ماته مجرويه " ⁽²³⁾

نشاني :

           خيابان کمال

 مناره باغ قوشخانه

يکي از ظريفترين و پرتزئين ترين مناره هاي اواخر عهد ايلخاني

اين مناره با ارتفاعي حدود 38 متر و قطر پايه اي مدور به ميزان 2/2 متر ساخته شده که برفراز مقطعي هشت ضلعي (تا ارتفاعي 0/8 متر) قرار گرفته و اين پايه نيز ، بر باقيمانده ديوارهايي ضخيم تکيه دارد و نشان مي دهد ، باقيمانده قسمتي از ساختمان مسجدي همزمان آن است که ارتفاع تقريبي اين باقيمانده نامنظم برابر با 6 متر مي باشد . از نظر کاشيکاري و تزئينات يکي از زيباترين و پرکارترين مناره هاي منفرد اصفهان به حساب مي آيد وجه تسميه آن به دليل مجاورت با يکي از باغات عصر صفوي بوده که در آن پرندگاني شکاري چون قوش پرورش مي دادند. روزنه هاي نورگير اين مناره ، دقيقا در جهت رو به شرق طراحي شده است . در تراز 24 متري از فراز بام و در گلوگاه آن با مقرنس هايي بسيار زيبا که از کاشي معرق پوشيده شده ، زينت يافته است . در پايه تاج مناره نيز از مقرنس هايي با ابعاد کوچکتر و با همين کيفيت استفاده شده . بر ساق مناره قسمت تحتاني دايره آن يک پيچ به صورت اسپيرال با کاشي آبي لاجرودي و گام بلند ، کل ساق را پوشش مي دهد . در فواصل آن عباراتي نظير : " لااله الاالله " ، " محمدرسول الله " ، " الله اکبر " و . . . . با کاشي فيروزه اي بر زمينه آجري مشاهده مي شود . اين مناره فعلا تحت تعمير بوده که در اطراف آن داربست فلزي مستقر شده و نام فعلي مسجد نوسازي که در مجاورت آن قرار دارد "صاحب الزمان" مي باشد . نام ديگر آن مناره "علي بن سهل" است که به دليل مجاورت آن با خانقاهي با همين عنوان ، معروف شده . اوژن فلاندن سياح قرن 19 ميلادي اين مسجد را کوچک ، ولي جواهري حقيقي در ايران برشمرده که نام ديگر آن "بابا سوخته" مي باشد . وي مناره اش را فوق العاده زيبا توصيف نموده که کاشي هاي آن سبز ، سفيد ، آبي و لاجوردي مي باشد. از طرفي نامبرده اين مسجد را با گنبد و دو مناره کوچک در طرفين آن به صورت سياه قلم نقاشي نموده که مناره موجود در قسمت ورودي مسجد قرار داشته است .

نشاني :

           ميدان طوقچي ـ خيابان زينبيه جنوبي